پرچم یکی از مهم‌ترین نمادهای ملی هر کشوری محسوب می‌شود و در این میان، بی‌گمان پرچم ایران ردپایی از کهن الگوهای ناخودآگاه جمعی این سرزمین است. این نماد ملی که از هزاره‌های گذشته، دگرگونی‌های بسیاری را به خود دیده، نشان از خاطره‌های دور و جهان‌بینی‌های گوناگون مردم این سرزمین دارد.
رنگ‌بندی پرچم ایران و معانی این رنگ‌آمیزی (سبز، سفید و سرخ) از نشانه‌های ویژه‌ی آن به‌شمار می‌رود که اگرچه از دوره‌ی ناصرالدین‌شاه قاجار تعیین شده، اما گستره‌ی معنایی سزاواری را گردآورده است.
انتخاب رنگ‌های سبز و سفید بی‌ارتباط با سنت‌های شیعی و اسلامی نيست و سرخ نشان‌دهنده‌ي قدرت نظامی بوده است. بعدها نشان پرچم تعبیری منطقی به اين صورت یافت که رنگ سبز به‌عنوان نشان اسلام، رنگ سفید نشان صلح و سرخ نشان رشادت و دلاوری تفسیر شد.
پرچم های باستانی با نمادهایی از حیوانات
آنچه از نخستین سلسله ایرانی یعنی هخامنشیان برآمده نشانگر این است که پرچم یا درفش در این حکومت وجود داشته و حتی از برخی دیوارنگاره ها مشخص می شود شخصی به عنوان درفشدار مسئول نگهداری از درفش بوده است.
در عین حال این موضوع روشن است که در آن زمان به دو نماد گل نیلوفر و عقاب توجه ویژه ای می شده است، با این حال خبری از جزئیات دقیق پرچم این دوره در دست نیست. در دوران پهلوی دوم و در اثنای جشن های ۲۵۰۰ ساله تلاش شد پرچم های آن دوران مورد بازسازی قرار گیرد و از این رو چهار درفش نمادین آن دوران در این مراسم ها به نمایش درآمد.
در این دوران درفش های سلسله اشکانیان هم که نمادهایی از میترا، اژدها، خورشید، ماه و خورشید، اسب سفید و خوشه زرین بود، بازسازی شده بود.
روشن است تا این زمان اثری از پرچم هایی به سبک و سیاق امروزی در ایران وجود ندارد، اما در دوره انتهایی پیش از ورود اسلام، یعنی در دوره ساسانیان پرچم هایی با نشانه هایی که اغلب از حیوانات است، دیده می شود.
در این دوران برای نخستین بار پای شیر به نمادهای پرچم ایران باز می شود و البته در کنار این حیوان، گراز، گرگ، عقاب، قوچ و چند حیوان دیگر هم وجود دارد.
در ابتدا بایسته است به چند نکته اشاره کنیم:
۱_ عکس هایی که از درفش های ایران آورده شده است لزوماً در کل دوران مشخص شده جاری نبوده اند و شاید متعلق به یک دوره ی خاص از آن دوران باشند.
۲_ برخی از درفش ها از روی گفته ها و منابع تاریخی بازسازی شده اند و مطمئنا” درفش ها به همین شکلی که در عکس ها تصویر شده اند ، وجود نداشتند(برای مثال درفش اشکانیان).
قانونی شدن پرچم
در دوران قاجار سرنوشت عَلَم یا پرچم ایران به دو بازه زمانی مختلف تقسیم می شود. از ابتدای این سلسله تا زمان مشروطه، علم ایران در میانه خود نقش شیر و خورشید داشت؛ گاهی با پس زمینه قرمز و کبود و گاه با پس زمینه سفید و حاشیه قرمز و سبز، گاهی به صورت مستطیل و گاهی به شکل مثلث.
هرچه هست در کار پرچم هم مثل بسیاری از مسائل مدیریتی و حاکمیتی آن زمان، قانونی وجود نداشته، اما مشروطه همه چیز را حداقل از نظر شکلی به سمت قانونی شدن برد.
در اصل ۵ قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۲۸۵ آمده الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است.
به این شکل و به گزارش کتاب تاریخ پرچم ایران، نخستین پرچم رسمی ایران ده سال پس از صدور فرمان مشروطیت در کرمانشاهان دوخته می شود و با هواپیما به اهتزاز در مي آيد و بعد از آن به تهران فرستاده شد. این پرچم هم اکنون در موزه ملی ایران است.
این بیرق در دوره بعدی یعنی پهلوی اول حفظ شد با این تفاوت که پرچم ایران به سه شکل درآمده بود:
پرچم ملی که آرم شیر و خورشید نداشت و مردم از آن استفاده می کردند،
پرچم نظامی که در آن حلقه ای به دور شیر و خورشید کشیده شده بود و
پرچم دولتی که همان پرچم مذکور در قانون اساسی مشروطه بود
و این پرچم تا پایان حکومت پهلوی باقی ماند، البته در آن دوران، خاندان سلطنتی و هر یک از اعضای آن شامل شاه، همسر و ولیعهد او هم بیرق مخصوص به خود را داشتند.
تغییر نمادهای روی پرچم با ورود اسلام
با ورود اسلام به ایران محتوای روی پرچم و بیرق تغییری اساسی کرد و به سمت دینی شدن رفت.
در این دوره معمولا روی پرچم عبارت «لااله الا الله» نقش بسته بود و البته پرچم ها یک ویژگی دیگر هم داشت. بیرق های این دوره گاهي به شکل عمودی بود و نه مستطیل یا مثلثی و افقی.
از این دوره تا زمان صفویان همه سلسله ها به نوعی پرچم مخصوص به خود را دارند، اما بی توجهی مورخان به این پدیده باعث شد از جزئیات پرچم ها اطلاع چندانی در دست نباشد.
در دوره صفویه عَلَم ها یا پرچم های متفاوتی توسط دولت مورد استفاده قرار می گرفت.
از جمله این پرچم ها پرچمی مثلثی و نوک تیز بود که نقش شیر و خورشید روی آن نقش بسته بود. شیر و خورشید نمادی است که هم عنصری ایرانی تحت عنوان خورشید را در خود دارد و هم بنا بر برخی تفاسیر از شیری استفاده می کند که نماد حضرت علی(ع) است. در عین حال از پرچمی با علائم شمشیر، ماه و ستاره هم به عنوان بیرق ایران در دوره صفوی یاد شده است. بیرقی با سه رنگ آبی و قرمز و سبز. نادرشاه هم از بیرقی با نماد شیر و خورشید بهره می جست و البته پرچمی خاص متشکل از رنگ های آبی، قرمز، سفید و زرد هم داشت. بعد از او در زمان زندیه پرچم ایران به مثلثی دارای علامت شیر و خورشید تبدیل شد.
اما انقلاب اسلامی که باعث تغییرات عمده اي در نظام حکومتی کشور شده بود، پرچم رسمی كشور را نيز تغییر داد. اوایل انقلاب بحث هایی بر سر تغییر رنگ این پرچم مطرح بود، اما بسیاری از افراد با بیان این دلیل که سه رنگ پرچم، برای بسیاری از افراد در جهان شناخته شده، خواهان باقی ماندن این طرح شدند و در نهایت هم چنین شد و صرفا به جای نماد شیر و خورشید، نماد جمهوری اسلامی يعني الله گذاشته شد.
طراحان مختلف برای کشیدن طرح جدید پرچم و نماد جمهوری اسلامی دست به کار شدند. هر چند ابتدا، کاری متفاوت با نماد امروزین مورد توجه بود اما مدتی بعد آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از اعضای هیات انقلاب به حمید ندیمی، طراح این آرم و پرچم، خبر داد طرح او مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
حمید ندیمی اکنون یکی از اساتید دانشکده معماری دانشگاه تهران است. او در مصاحبه کوتاهی که سال ها پیش با یک نشریه انقلابی داشته است از علاقه شدید خود به کار طراحی این پرچم خبر می دهد و از این که می خواسته «نمادی جهانی» برای اسلام درست کند. او در توصیف نمادی که ساخته، حرف های زیادی بر زبان رانده است.
نماد در یک آن هم به صورت الله و هم به صورت لااله الاالله خوانده می شود، در آن نمادهای کتاب، عدل و اعتدال (قرینه بودن و حالتی از ترازو داشتن) و نیز توحید، جهاد و ایستادگی (الف مشدد میان آرم که با تشدید آن شبیه شمشیر است) قرار دارد. در عین حال نماد به شکلی کشیده شده که شکل گل لاله را هم داشته باشد. گلی که خود، نمادی از شهیدان است. به این ترتیب به نظر می رسد چنین نمادی توانسته بسیاری از مسائل مورد توجه نظام جمهوری اسلامی را در خود جای دهد.
در مورد رنگ ها باید گفت گرچه نوع و ترکیب این رنگ ها با قانون اساسی مشروطه متفاوت نیست، ولی بعد از انقلاب اسلامی، ۱۱ الله اکبر به خط کوفی در نوار سبز بالایی و قرمز پایین پرچم، نقش بسته است. ۱۱ به دليل پيروزي انقلاب اسلامي در ماه يازدهم سال يعني بهمن ماه و دو ۱۱ تا يعني ۲۲ الله اكبر به معني روز ۲۲ بهمن مي باشد.
پرچم جمهوری اسلامی ایران، تیرماه ۱۳۵۹ به تصویب شورای انقلاب رسید و پس از آن هم بخشنامه ای برای استاندارد سازی آن ابلاغ شد. استاندارد این پرچم از سوی سازمان استاندارد کشور، سال ۱۳۹۱ ابلاغ شد.
